ประเพณีบุญหลวง
และการละเล่นผีตาโขน

     ผีตามคน ผีตาขน ผีขน ผีตาโม่ เหล่านี้คือคำที่เป็นที่มาของ "ผีตาโขน" งานประเพณีท้องถิ่นที่มีอย่างยาวนาน สืบทอดมาจากอาณาจักรล้านช้างหลวงพระบาง และถือเป็นส่วนหนึ่งของ "งานบุญหลวง" ที่จัดขึ้นเป็นงานใหญ่ประจำปี ด้วยการรวมงานบุญพระเวส (งานเดือนสี่) และงานบุญบั้งไฟ (งานเดือนหก) เข้าไว้ด้วยกัน ลักษณะเด่นของผีตาโขน อ.ด่านซ้าย จ.เลย คือ ส่วนหัวที่ทำจาก "หวด" หรือภาชนะที่ใช้นึ่งข้าวเหนียว ซึ่งเป็นการผสมผสานของความเป็นพื้นบ้านไว้กับงานบุญงานประเพณี

ผีตาโขน

     การละเล่นผีตาโขน เป็นส่วนหนึ่งของการจัด งานบุญหลวง หรือที่เรียกว่า บุญผะเหวด โดยจะตรงกับช่วงเดือน 7 (ทางจันทรคติ) ที่มานั้นไม่ชัดเจน แต่กล่าวกันว่าเป็นประเพณีที่ใกล้เคียง กับการบูชาบรรพบุรุษของอาณาจักรล้านช้างหลวงพระบาง (ในอดีตแนวเขตแดน ด่านซ้าย เชียงคาน และหล่มเก่า เป็นส่วนหนึ่งในการปกครองของอาณาจักรล้านช้างร่มขาวหลวงพระบาง) ในอีกที่มาหนึ่ง ว่ากันว่า การละเล่นผีตาโขน เกิดขึ้นเมื่อพระเวสสันดรและพระนางมัทรีเดินทางออกจากป่ากลับเมือง บรรดาผีป่าทั้งหลายต่างอาลัยต่อการเดินทางจากไปของทั้งคู่ จึงพากันแฝงตัวกับชาวบ้านเพื่อทำการส่งเสด็จ จึงมีคำเรียกว่า "ผีตามคน" และอาจเพี้ยนกลายมาเป็น ผีตาโขน ในภายหลัง

     เครื่องแต่งกายของผีตาโขน ประกอบด้วยส่วนหัวหรือที่เรียกว่าหน้ากากนั้น ทำด้วย "หวด" หรือภาชนะที่ใช้นึ่งข้าวเหนียว ซึ่งเป็นส่วนด้านบนดูคล้ายหมวก ส่วนหน้านั้นทำจากโคนก้านมะพร้าว นำมาตัดปาดให้เป็นรูปหน้ากากและเจาะช่องตา จมูกนั้นทำจากไม้เนื้ออ่อน แกะให้เป็นรูปทรงต่าง ๆ ตามแต่จินตนาการของผู้สร้างสรรค์ โดยทำเป็นลักษณะยาวแหลมคล้ายงวงช้าง ส่วนเขานั้นทำจากปลีมะพร้าวแห้ง โดยนำส่วนประกอบต่าง ๆ มาเย็บติดเข้าไว้ด้วยกัน และทาสีสันวาดลวดลายไปบนด้านหน้าของหน้ากากนั้น ๆ หลังจากนั้นจะเย็บเศษผ้าติดไว้บริเวณด้านบน(หลัง) เพื่อให้คลุมส่วนคอของผู้ใส่ไปจนถึงไหล่

     ด้านเสื้อผ้าหรือเครื่องแต่งกายนั้น เป็นชุดที่ทำจากเศษผ้านำมาเย็บติดกัน และมี "หมากกะแหล่ง" หรือกระดิ่ง (คล้ายกับที่แขวนคอโค, กระบือ) แขวนผูกไว้บริเวณเอว เพื่อให้เกิดเสียงดังเป็นจังหวะเวลาเดิน และส่ายสะโพก

     ส่วนประกอบสุดท้าย คือ ดาบหรือง้าว ที่จะทำจากไม้เนื้ออ่อน

     ผีตาโขนจะมีอยู่สองชนิด คือ ผีตาโขนใหญ่ ทำจากไม้ไผ่สานขนาดใหญ่กว่าคนประมาณ 2 เท่า โดยจะมีเพียง 2 ตัว ชาย 1 หญิง 1 ซึ่งมีเครื่องเพศติดไว้ที่ตัวหุ่นอย่างชัดเจน ผีตาโขนใหญ่จัดทำได้ด้วยการรับอนุญาตจากผีหรือเจ้าก่อนเท่านั้น โดยผู้ที่ได้รับหน้าที่ต้องทำทุกปีหรือทำติดต่อกันอย่างน้อย 3 ปี อีกชนิดหนึ่งก็คือ ผีตาโขนเล็ก ซึ่งมีจำนวนมากมาย ไม่ว่าใคร ๆ ก็สามารถแต่งกายเป็นผีตาโขนเล็กเข้าร่วมงานได้

     งานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน จะแบ่งเป็น 3 วัน เริ่มด้วยพิธีเบิกพระอุปคุต โดยการเดินขบวนของคณะแสนจากวัดโพนชัยไปยังริมฝั่งแม่น้ำหมัน เพื่ออัญเชิญพระอุปคุต (ก้อนหินสีขาว) จากแม่น้ำหมัน เพื่อนำมาปราบมารให้ราบคาบ โดยเริ่มกันในเวลาประมาณ 03.00 น. จากนั้นจะมีพิธีบายศรีสู่ขวัญเจ้าพ่อกวนและแม่นางเทียม แห่ไปยังวัดโพนชัย เมื่อเวลาสายประมาณ 9.30 น. ขบวนผีตาโขนจึงเริ่มออกมาเซิ้งและแห่แหนกันไปยังวัดโพนชัย

     วันที่สอง จะเป็นงานพิธีแห่พระเวสสันดรเข้าเมือง โดยเริ่มในเวลาประมาณ 15.00 น. ซึ่งในขบวนจะประกอบไปด้วย พระพุทธรูป 1 องค์ พระสงฆ์ 4 รูป นั่งบนแคร่หาม ตามขบวนด้วยเจ้าพ่อกวนที่นั่งอยู่บนกระบอกบั้งไฟ ท้ายขบวนเป็นเจ้าแม่นางเทียม และบรรดาชาวบ้าน เหล่าผีตาโขนน้อย เดินตามไปรอบเมือง เมื่อตะวันใกล้ลับฟ้า บรรดาเหล่าผีตาโขนจะถอดเครื่องแต่งกายทั้งหมดนำไปทิ้งในแม่น้ำหมัน ตามความเชื่อดั้งเดิม การสวมใส่ชุดผีตาโขนเพื่อเป็นการเล่นถวายเจ้านายและการสะเดาะเคราะห์แก้บน ดังนั้น ควรนำชุดเหล่านั้นไปลอยน้ำ เพื่อให้เรื่องราวความทุกข์ไหลไปกับสายน้ำ และในยามค่ำก็จะมีการเทศน์พระมาลัยหมื่นพระมาลัยแสน

     วันสุดท้ายของงาน จะไม่มีการละเล่นผีตาโขน (เนื่องจากได้ลอยชุดไปในแม่น้ำหมันแล้ว) วันสุดท้ายคือการจัดเทศน์มหาชาติ 13 กัณฑ์ (ประมาณ 04.00 น.) ที่บริเวณวัดโพนชัย หลังจากนั้นเป็นการทำบุญตักบาตรร่วมกันของชาวบ้าน พร้อมกับทำพิธีสะเดาะเคราะห์บ้านเมือง

     งานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน ถือเป็นงานที่แสดงออกถึงศิลปวัฒนธรรมพื้นบ้านอันดีงามที่เป็นเอกลักษณ์ของอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย